અર્થતંત્ર

કચ્છ ગુજરાત રાજ્યનું સૌથી મોટો જિલ્લો છે. ઐતિહાસિક રીતે કચ્છ હંમેશા તેના સ્થાને અને ડુબેલ પ્રદેશ ભૂગોળના કારણે પછાત પ્રદેશ માનવામાં આવતો હતો. કચ્છ બન્ની ઘાસના મેદાનો માટે પણ ખૂબ જ પ્રસિદ્ધ છે, જે તેમની મોસમી ભીની જમીન મા ઉગે છે અને કચ્છના રણની બાહ્ય પટ્ટી બનાવે છે.

કચ્છ આજે રાજ્યમાં એક આર્થિક અને ઔદ્યોગિક હબ છે. કચ્છનાં મુખ્ય ઉદ્યોગોમાં એન્જિનિયરિંગ, પાવર, સ્ટીલ પાઇપ્સ, સિમેન્ટ, હસ્તકલા શામેલ છે. ઊભરતાં ઉદ્યોગ ક્ષેત્રોમાં બાંધકામ, કેમિકલ્સ, સિરામિક્સ અને ટેક્સટાઇલ્સ સામેલ છે.

કચ્છના મધાપર ગામને, આફ્રિકા, ગલ્ફ દેશો, યુ.કે. અને યુએસએ માં વસતા બીનનિવાસી ભારતીયો ના ફોરને રોકાણ ને કારણે એશિયાના સૌથી ધનાઢ્ય ગામ તરેક માનવામાં આવે છે.

કૃષિ

કૃષિ અને પશુપાલન જિલ્લામાં મુખ્ય આર્થિક પ્રવૃત્તિઓ છે. કૃષિ એ જીલ્લાનો મહત્ત્વનું આવક રળવાનુ સાધન છે. કચ્છ જીલ્લામાં મુખ્ય પાકનું ઉત્પાદન કરવામાં આવે છે તેમાં મગફળી, સરસવ, એરંડા, રાયળો, બાજરો, જુવાર, કપાસ, ઘઉં, ધાન્ય પાકો અને કઠોળ છે. કચ્છ ઇસાબગુલ, જીરું અને ધાણાના મુખ્ય ઉત્પાદક છે. કચ્છના રપર તાલુકામાં આશરે એક હજાર કપાસ ઉત્પાદકોને એગ્રોસેલ(કૃષિ સેવાઓ પ્રદાતા) દ્વારા ‘ઓર્ગેનિક’ પ્રમાણપત્ર આપવામાં આવ્યું છે. બજરો, જિલ્લાનું મુખ્ય અનાજ છે. જિલ્લામાં ફળો તરીકે કેરી, કેળા, પપૈયા, ચિકૂ, ખારેક, સાપોટા, લીંબુ અને દાડમ ઉગાડવામાં આવે છે. આ જિલ્લામાં શાકભાજી તરીકે રીંગણા, કાકળી, ટમેટા અને ભીંડા ઉગાડવામાં આવે છે. કચ્છ ઘાસચારા નો મુખ્ય ઉત્પાદક જિલ્લો છે.

પશુપાલન

કૃષિ પછી કચ્છમાં પશુપાલન બીજી સૌથી મોટી રોજગારી પૂરી પાડતી પ્રવૃત્તિ છે. કચ્છમાં પશુધન સંવર્ધન એ મહત્વની રોજયારી પુરી પાડતી પ્રવૃત્તિ છે. પરંપરાગત રીતે કચ્છ એ પશુધન સંબંધિત પ્રવૃત્તિઓ માટે જાણીતું હતું અને ગ્રામીણ લોકો તેના પર ખૂબ નિર્ભર હતા.. પશુપાલન એ ઘેટાંપાલકો અને વિચરતી જાતિના લોકો માટે આજીવિકાનું સૌથી મોટું સ્રોત છે. કચ્છના તમામ તાલુકાઓમાં મુખ્યત્વે ખેતી ઉપરાંત ગાય અને ભેંસને દૂધ ઉત્પાદનનાં સાધન અને એક પૂરક આવકના સ્ત્રોત તરીકે તરીકે ઉછેરવામાં આવે છે. ઘેટાં, બકરા, ઊંટ, ઘોડો અને ગધેડો મુખ્યત્વે કચ્છમાં વિચરતી જાતિઓ દ્વારા ઉછેરવામાં આવે છે. ઘેટાં અને બકરાને ઉન અને માંસના હેતુ માટે ઉછેરવામાં આવે છે. ઉંટ, ઘોડો અને ગધેડાને ૫રીવહન તરીકે ઉછેરવામાં આવે છે. બન્ની ભેંસ, ક્રાક્રેંજ ગાયો અને બળદ, ૫નવાડી ઘેટાં અને કચ્છી બકરી એ કચ્છના મહત્વપૂર્ણ જાતિઓના ૫શુ તરીકે ખ્યાતનામ છે. વિવિધ પ્રાણી ઉત્પાદનો માટે માંગ વધારો, માર્કેટિંગ સરળ ઍક્સેસ સાથે, વિસ્તરીત બજારમાં માળખાકીય અને ટેકો આપવાની સેવાઓ, વિશાળ નેટવર્ક સાથે જિલ્લામાં આ સંલગ્ન ક્ષેત્રના વધુ મજબૂત બનવા માટે તકો પુરી પાળે છે.

માછીમારી

કચ્છ જિલ્લો, ભારત સૌથી મહત્વપૂર્ણ અખાત, કચ્છના અખાત થી ઘેરાયેલો છે. જે ઉતમ પ્રાકારના મછીમારીમાટેનું સથાન પૂરું પાડે છે. પોમફ્રેટ, પ્રોન, બોમ્બે ડક્સ વગેરે જેવી મહત્વની પ્રજાતિની માછલોઓ આ વિસ્તારમા ઉત્૫ન્ન થાય છે. તદ ઉપરાંત મોતી ઓઇસ્ટર્સ, વિન્ડો પેન ઓઇસ્ટર્સ, ચાંક અને અન્ય શેલ માછલી જેવી સૌથી મૂલ્યવાન પ્રજાતિઓ માટે પ્રજન્ન અને નિર્વાહ માટે મહત્તમ સ્થાન પુરુ પાળે છે. કચ્છ જિલ્લાને ૪૦૬ કિ.મી.ના વિશાળ દરિયા કિનારાનો મોટો ફાયદો છે. ગુજરાતના કુલ ૧૬૦૦ કિ.મી. ના દરિયા કિનારામાથી કચ્છ, ૨૫.૩૭% વિસ્તાર સાથે, બે મુખ્ય બંદર, ૨ મધ્યવર્તી બંદરો અને ત્રણ નાના બંદરો ધરાવે છે. દસ તાલુકામાંથી સાત તાલુકાઓ તટીય રેખા ૫ર છે. કચ્છમાં માછીમારીને વ્યાપક રીતે ત્રણ વિભાગમાં વહેંચી શકાય છે જેમ કે. (૧) દરિયાઇ (૨) અંતર્દેશીય અને (૩) પાછા પાણીની માછીમારી. જીલ્લામાં માછલી પાળવાની પ્રવૃત્તિઓ દરિયાકિનારા તેમજ આંતરિક ભૂમિમાં મા કરવામા આવે છે. કચ્છમાં માછલી આધારિત કોઇ ઉદ્યોગો ન હોવાથી, કચ્છ પકડવામાં આવતી લગભગ તમામ માછલીઓ જૂનાગઢ, વેરાવળ અથવા પોરબંદરમાં પ્રક્રિયા કરવામાં આવે છે.

ખનિજ

કચ્છ એક ખનિજ સમૃદ્ધ પ્રદેશ છે, જેમાં લીગ્નાઇટ, બોક્સાઇટ, જીપ્સમ, ચૂનાના પત્થર અને બેન્ટોનાઈટનું ખૂબ જ વિશાળ અનામત માત્રામાં છે, કચ્છ જિલ્લો મોટાભાગે ખનીજ આધારિત ઉદ્યોગો અને અન્ય ખનિજો માટે પસંદગીના સ્થળોમાંનું એક છે. લિન્નાઈટનું ખાણકામ ફક્ત ગુજરાત મીનરલ ડેવલપમેન્ટ કોર્પોરેશન (જીએમડીસી) દ્વારા તેના બે ખાણોમાં પાનંધ્રો અને માતા ના મઢ ખાતેથી કરવામાં આવે છે.

કચ્છ બીનધાતુ ખનિજોથી સમૃદ્ધ પ્રદેશછે. ગુજરાતના ખનીજ સમૃદ્ધ જીલ્લા તરીકે, તે દેશમાં ચૂનાના પત્થર, ચાઇના કલે, લિગ્નાઇટ, બોકસાઇટ અને સિલિકા રેતીનો સૌથી મોટો અનામત ધરાવે છે. ગુજરાતમાં લિગ્નાઇટ અને ચાઇના કલેનું સૌથી વધુ ઉત્પાદન છે. તેના ઉષ્ણતામાન મૂલ્ય અને ઓછી ભેજવાળી સામગ્રીને કારણે, કચ્છનું લિગ્નાઇટ વીજ ઉત્પાદન માટે અનુકૂળ છે. વેલ્સપન, અદાણી જૂથો અને સાંધી જૂથો, જિલ્લામાં હાજર મુખ્ય ઉદ્યોગ સમુહ છે. કચ્છના અખાતમાં મુંદ્રામાં અદાણી ગ્રૂપનું સંપૂર્ણ બહુહેતુક બંદર છે અને તેણે જિલ્લામાં ખાદ્ય તેલ રિફાઇનરીની સ્થાપના કરી છે. જિલ્લામાં ૬,૧૨૮ થી વધુ નાના સ્કેલીન ઔધોગીક એકમોની હાજરી, જિલ્લાની અર્થવ્યવસ્થામાં નોંધપાત્ર પ્રગતિ દર્શાવી છે.

સિમેન્ટ

ચૂનાના પથરની વિશાળ અનામતોને કારણે, સાંધી સિમેન્ટ, અલ્ટ્રાટેક સિમેન્ટ, જેપી સિમેન્ટ, રિલાયન્સ એડીજી સિમેન્ટ વગેરે જેવા મુખ્ય સિમેન્ટ ઉત્પાદક પ્લાન્ટ્સ કચ્છમાં શરૂ થયા છે. સાંધી સિમેન્ટની વાર્ષિક ઉત્પાદન ક્ષમતા ૪.૧ મિલિયન ટન છે અને તે કચ્છમાં સ્થિત ભારતની સૌથી મોટી એકજ જ્ગયાએ ઉત્પાદન કરતો સિમેન્ટ પ્લાન્ટ છે.

પાવર

લીગ્નાઇટના વિશાળ અનામતને કારણે, પનાધ્રો અને અક્રી મોટી ખાતે થર્મલ પાવર સ્ટેશન શરૂ કરવામાં આવ્યા છે. ટાટા પાવરનો ભારતનો સૌપ્રથમ ૪૦૦૦ મેગાવોટ અલ્ટ્રા મેગા પાવર પ્રોજેક્ટ (યુએમપીપી) અને અદાણી પાવર ૩૩૦૦ મેગાવોટ કચ્છમાં અલ્ટ્રા મેગા પાવર પ્રોજેક્ટ છે. થર્મલ પાવર પ્લાન્ટ ઉપરાંત મોટી સંખ્યામાં પવનચકી આધારીત અને સોલર પાવર પ્લાન્ટ પણ કચ્છમાં અસ્તિત્વ ધરાવે છે

વનસંવર્ધન

કચ્છ જીલ્લામાં જંગલોનું પ્રમાણ ખુબજ ઓછું છે. જેના કારણે જંગલોનું ગેરકાયદે નીકંદનનુ જોખમ નજીવી માત્રામાં છે. કંડાલા બંદર પર ઉપલબ્ધ પૂરતી સુવિધાઓ સાથે લાકડાનું બજાર સ્થાપિત કરવામાં મદદ મળી છે. ૧૯૮૭ માં, ” કંડાલા ટિમ્બર એસોસિએશન” ની લાકડા આયાતકારો અને લાકડા સંબંધી ઉદ્યોગોની ચોક્કસ સમસ્યાઓને ઉકેલવા માટે કરવામાં આવી હતી. ગાંધીધામ-કાંડલા કૉમ્પ્લેક્સમાં કામ કરતા ૩૦૦ જેટલા મિલો સાથે લાકડાનું ઉદ્યોગ ઝડપી ગતિમાં વધી રહ્યો છે.

બંદરો

ગાંધીધામ નજીક કંડલા અને મુન્દ્રાને કચ્છ જીલ્લાના મુખ્ય આંતરરાષ્ટ્રીય બંદર તરીકે વિકસીત કરવામાં આવ્યા છે. કચ્છ જીલ્લો માલસામાન ની હેરફેર માટે ખુબજ નામ ધરાવે છે. આ બંદરો ગલ્ફ અને યુરોપના દેશો માટે દરિયાઈ માર્ગે સૌથી નજીકમા સ્થાન ધરાવે છે. ઉત્તર-પશ્ચિમ ભારતનો વિસ્તારના કુલ માલસામાનની ૫૦% કરતા વધારે છે હેરફેર આ બંદરો પરથી કરવામાં આવે છે.

ઉદ્યોગો

કચ્છમાં સબમર્જડ આર્ક વેલ્ડેડ (એસએડબલ્યુ) પાઇપનો વિશ્વનો સૌથી મોટો ઉત્પાદક એકમ છે.

કચ્છના અન્ય ઉદ્યોગોમાં ટેક્સટાઈલ્સ, મશીનરી અને ભાગો, ખાણકામ અને કવેરી, ફૂડ પ્રોડક્ટ્સ, કેમિકલ અને રાસાયણિક ઉત્પાદનો, વૂડ પ્રોડક્ટ્સ, રબર અને પ્લાસ્ટિક ઉત્પાદનો, નોન-મેટાલિક મિનરલ પ્રોડક્ટ્સ, બેઝિક મેટલ ઉદ્યોગો, પેપર પ્રોડક્ટ અને પ્રિન્ટિંગ, ઇલેક્ટ્રિકલ મશીનરીનો અને સાધનો, પરિવહન સાધનો અને ભાગો, નો સમાવેશ થાય છે.

માર્ગ પરિવહન

મહાકાય ઉદ્યોગો, બંદરો અને ખાણકામની પ્રવૃત્તિઓ કારણે કચ્છમાં માર્ગ પરિવહન ઉદ્યોગોનો ખુબજ મોટો વિકાસ થયો છે.

મીઠું

કચ્છનું નાનું રણ તેના પરંપરાગત મીઠાના ઉત્પાદન માટે જાણીતો પ્રદેશ છે. જેને વિવિધ સંદર્ભો દ્વારા ૬૦૦ વર્ષીયથી પ્રવૃત્તિ હોવાનો ઉલ્લેખ કરેવામ આવ્યો છે. ભારતના અંદાજિત કુલ વાર્ષિક ઉત્પાદનમાં આશરે ૧૮૦ લાખ ટનમથી, ગુજરાત ૭૫% ફાળો આપે છે જે મુખ્યત્વે કચ્છ અને સૌરાષ્ટ્રના અન્ય ભાગોમાંથી ઉત્પાદન કરવામાં આવે છે. કચ્છ જિલ્લો, ગુજરાતના મીઠાં ઉત્પાદનના ૬૦% થી વધુ ફાળો આપે છે. કચ્છ માં મોટાભાગે બાંગ્લાદેશ અને કોરિયા જેવા દેશોમાં મીઠું નિકાસ થાય છે.

ટેક્સટાઇલ આર્ટ

કચ્છ, ટેક્સટાઇલ આર્ટના ક્ષેત્રમાં ભારતના સૌથી વધુ સમૃદ્ધ ક્ષેત્રોમાંનું એક ક્ષેત્ર છે. કચ્છનું ભરતકામ ખુબજ ઘન અને તે ટેક્સટાઇલ આર્ટના સૌથી સુંદર સ્વરૂપમાંનું એક ભરતકામ છે. ભરતકામમાં સીમિત આરીસા (આભલા) નો ઉપયોગ પ્રદેશની હસ્ત કલાઓમાં એગ આગવું અંગ છે. કચ્છના ભરતકામની શ્રેણીમાં ઘણી ઉપ-વર્ગો છે કારણ કે દરેક આદિજાતિ અને પેટાજાતિ કલાના અનન્ય સ્વરૂપ અને આવડત ધરાવે છે.

કચ્છ ભરતકામ એ ગુજરાતમાં રબારી જાતિની હસ્તકલા અને કાપડ પરંપરાઓની એક વિકસિત અભિવ્યક્તિ છે. કચ્છના ભરતકામ ચોખ્ખા કપડા પર ચોખ્ખું વણાટ કરી અનન્ય રીતે કરવામા આવે છે. વણાટ પછી તે જ દોરાનો ઉપયોગ કરી ગૂંચવણમાં જોડતા ટાંકાનો ભરત ભરવામાં ઉપયોગ કરવામા આવે છે. આ પદ્ધતિઓ સામાન્ય રીતે ભૌમિતિક આકારોની આસપાસ બનાવવામાં આવે છે. આ ભરતકામ તેના પોતાના પરંપરાગત ડિઝાઇન તર્ક અને રંગ અને રૂપરેખાના મિશ્રણને અનુસરે છે. કચ્છના રોહાણા આદિવાસીઓ સ્કર્ટના કામમાં નિષ્ણાત છે. સોઢા તેમના ભરતકામ માટે ભૌમિતિક શૈલીનો ઉપયોગ કરે છે. ગેરેસિયા જાટ યોક પર નાના ભરતકામના નિષ્ણાતો છે, જે લાલ, નારંગી, વાદળી અને લીલા દોરા સાથે જોડાય છે. ધાનેતા જાટ સાંકળ, કાળો, પીળો અને સાંકળની સિંલાઇમાં લાલ રંગનો ઉપયોગ કરીને વ્યાપક પિઅર-આકારના આાભલાની ભરાઈ કરે છે.

પ્રવાસન

ઇતિહાસના અનન્ય મિશ્રણો , મહત્વના તીર્થ સ્થળો, પુરાતત્ત્વ, એક તરફ રણ અને એકબીજા પર દરિયાકિનારાને કારણે ગુજરાતને વિશ્વનાં પ્રવાસન નકશા પર મૂકવાની ક્ષમતા કચ્છ છે. પ્રાચીન હિન્દુ સંસ્કૃતિના અવશેષો રપર તાલુકાના ધોળાવીરામાં શોધી કાઢવામાં આવ્યા છે જે પ્રવાસીઓને દેશ અને વિદેશમાં આકર્ષે છે, જેના કારણે કચ્છ એક શક્તિશાળી પર્યટન સ્થળ બની ગયું છે, કચ્છના મહેલો, મંદિરો, મેળાઓ અને તહેવારો જિલ્લામાં મોટી સંખ્યામાં પ્રવાસીઓને આકર્ષિત કરે છે.