લોક સંગીત અને વાદ્યોં
કચ્છ જિલ્લામાં લોક સંગીત અને નૃત્યની સમૃદ્ધ સંસ્કૃતિ છે. અહીં લોકો સંગીત અને નૃત્ય ખૂબ શોખીન છે. અહીં કચ્છી લોક સંગીત પ્રાચીન કાળથી અસ્તિત્વમાં છે. તે પ્રાચીન લોકોથી શરૂ થઈ હતી જેનો ઉપયોગ તેમની લાગણીઓ અને દર્શાવવા માટે નવા અવાજોની શોધ માટે કરવામાં આવતો હતો. ધીરે ધીરે, આ સંગીત કચ્છી લોક સંગીત તરીકે વિકસિત થયું.
કચ્છી લોકો દ્વારા તબલા, શરણાઇ, નાગારા, મોરલી, ઝાજર, મન્જીરા, ખંજારી, ઘુઘર, વાંસળી, ડફલી, ઢોલક, ડમરુ, ડાક્લુ, નાગફણી, ભોરરિન્ડો જેવા સંગીતનાં વાદ્યોં વપરાતા જે બીજે ક્યાય જોવાયેલા સાધનો નથી. આ સંગીતનાં સાધનો કચ્છી લોકો અને તેમના ધર્મના ઘણા પાસાં સાથે જોડાયેલા છે. સંગીત સુફી અને લોક ગીતોથી પ્રભાવિત છે. સંગીતનાં વાદ્યોં જેવા કે ભરોરિન્ડો, મંજીરા, મોરચંદ, જોડિયા પાવા અને રવા ખુબ પ્રમાણ્માં ઉપયોગ થાય છે.
સુંદરી
કચ્છમાં લાંગા સમુદાયનું એક કુટુંબી સાધન છે. તે એક ડબલ રીડ પવન સાધન છે અને તેમાં ૭ થી ૯ છિદ્રો છે. તે એક ટૂંકુ અને નાનું સાધન છે જેના પર ઉસ્તાદો સરળતા સાથે સંગીત વગાડી શકે છે.
ભૉરરિન્ડો
ભૉરરિન્ડો કચ્છનું ખૂબ જ પ્રાચીન લોક સંગીત વાદ્ય છે. તે એક ખૂબ જ પ્રાચીન લોક સાધન છે. તે એક ખાલી મટકી અથવા ઇંડા આકાર ની વ્સ્તુઓ, ત્રિકોણાકાર સ્વરૂપમાં ગોઠવાયેલા છિદ્રો સાથે ટ્વિસ્ટેડ છે, દેખીતી રીતે તે બીજા કરતા એકદમ મોટું છે અને વિવિધ કદના ત્રણથી ચાર છિદ્રોવાળા ખોલો માટી વાસણની જેમ આકાર ધરાવે છે. તે મધ્ય સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિમાં સર્વત્ર પુષ્કળ પ્રાપ્ય જોવા મળે છે. તે યુવાન લોકોમાં લોકપ્રિય છે જે પશુ ચરાવવા દરમિયાન તેના પર સંગીત વગાડી આનંદ ઉઠાવે છે.
જોડિયા પાવા
બીજું મહત્વનું સંગીત વાદ્ય જોડિયા પાવા છે. તે સમાન કદના વાંસળી જોડી છે. જોડિયા પાંવા મોઢામાં એકસાથે રાખવામાં આવે છે અને એક સાથે વગાડવામા આવે છે.
સુરાન્દો
આ કચ્છના ખૂબ જ પ્રાચીન તારવાળા લોક સંગીત વાદ્ય છે. આ સાધન ધનુષ અથવા ‘ગેઝ’ ની મદદથી વગાડવામા આવે છે. એવું માનવામાં આવે છે કે સુરોન્દો ભારતના ઉત્તરીય ભાગો તેમજ પાકિસ્તાનના સિંધમાં સરિંદા તરીકે ઓળખાય છે.
મોરચંગ
મોરચંગ અથવા ચંગ લોખંડ અથવા પિત્તળ નું બનેલા એક સરળ અને આધુનિક પરંતુ સ્પૉહિસ્ટિક્સ્ડ સાઉન્ડિંગ ઉપકરણ છે. તે ભારતના અન્ય ભાગો, તેમજ ઑસ્ટ્રિયા, ઇટાલી, ઑસ્ટ્રેલિયા અને ઇન્ડોનેશિયામાં પણ જોવા મળે છે જયા તે લોખંડથી બનાવવામાં આવે છે, પરંતુ તેઓ કચ્છના મોરચંગ જેટલી મીઠુંસ ધરાવતનું નથી. અને કદ અને આકારમાં પણ ધણા બધ અને જુદા હોય છે. આ વાદ્ય મુખ્યત્વે માલધારી સમુદાય દ્વારા ૫શુ ચરાવવા દરમીયાન લાંબા સમય સુધી વગાડવામાં આવે છે.. આ વાદ્ય વગાડવામાં સરળ નથી. તે જીભ, હોઠ અને ફેફસાંને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે.
કણી
‘કણી’ અથવા ‘નાર’ (સિંધી ભાષામાં રીડ છોળ માટેનું સામાન્ય નામ) કચ્છ, બલૂચિસ્તાન – પાકિસ્તાન, ઇરાન અને તુર્કીમાં સામાન્ય લોક સંગીત વાદ્ય છે. ‘નાર’ એ પોલા રીડનો એક ટુકડો છે જે પૂંછડીના અંત તરફ વેરવિખેર થયેલા ચાર સમાન છિદ્રો અને આશરે ૨-૩ ફૂટ લાંબા છે. પરંપરાગત રીતે, ‘નાર’ અને તેનો સંગીત પ્રેમ, દુઃખ અને જુદા જુદા પ્રસંગો સાથે સંકળાયેલ છે
ડાક અથવા ડાકલું
દાક અથવા ડાકલું – ડમરુ પરિવારના વાદ્ય છે. ડાક અથવા ડાકલાના આકાર ડમરૂના આકાર જેટલું જ છે, પણ કદમાં મોટું હોય છે. તે ભયાનક વાતાવરણ ઉત્પન કરવા માટે વગાડવામા આવે છે.
ડાકા અથવા ડાકલાનું શરીર એક ધડીયાળ ફ્રેમથી બનેલો હોય છે જે વેલ્લમ ડ્રમ હેડ્સ ધરાવે છે. માથા સામાન્ય રીતે પશુની ચામડીની બનેલી હોય છે, બન્ને બાજુના હૂપ્સથી બાંધવામાં આવે છે અને દોરડાથી દોરેલા અને કડક બને છે. તે હાથ દ્વારા અથવા લાકડી દ્વારા માત્ર એક બાજુ ત્રાટકી વગાડવામા આવે છે. તાંબાની ધ્વનિમાં ફેરફારોને અસર કરતી ત્વચાના ચાહકોને તણાવ તરફ જુદી જુદી ડિગ્રી આપવા માટે કોર્ડ્સ ઝડપથી દબાવવામાં આવે છે અને છોડવામાં આવે છે. ડાક અથવા ડાકલાનો ઉપયોગ મુખ્યત્વે ભુવા સમુદાયના દવાઓ અને જાદુગર દ્વારા થાય છે. આ ભુવાઓ ભૂત જેવા તત્વોને દૂર કરવાના સમયે ડાક અથવા ડાકલા ભજવે છે. તાંતિક-સંપ્રદાય અવલોકન કરતી વખતે ડાક વગાડે છે.
ઢોલક
ઢોલક, મેમ્બ્રાફૉનિક ક્લાસના સૌથી મહત્વપૂર્ણ લોક વાદ્ય પૈકીનું એક છે. તે ગાયન અને નૃત્ય માટે અન્ય વાદ્ય સાથ વગાડવામા વપરાય છે. તે વિવિધ પ્રકારનાં સંગીત માટે જેમ કે આધુનિક ફિલ્મ સંગીતથી સરળ લોક ગીતો અને નૃત્ય માટે વાદ્ય તરીકે માનવામાં આવે છે. ઢોલકનું શેલ અથવા મુખ્ય ભાગ પોલ લાકડાના નક્કર બ્લોકમાંથી બનેલ હોય છે. પોલા સિલિન્ડરના સામાન્ય રીતે સમાન કદના ખુલ્લા છેડે, બંને બાજુઓ પર ચામડાની હૂપ દ્વારા, ચળકાટ કૌંસના કોર્ડને કડક બનાવીને ખેંચાય છે. બંને માથાઓ વચ્ચેના ટોનલ તફાવતને પ્રાપ્ત કરવા માટે, સામાન્ય રીતે ડાબા બાજુના તણાવને કાયમી ધોરણે ઘટાડવા માટે ડાબા બાજુના ચર્મપત્ર પર લોટ અને લોખંડ ફાઈલિંગનો ભૂતકાળ નક્કી કરવામાં આવે છે. વધુમાં નાના ગોળાકાર ધાતુના રિંગ્સ, લૂપ અથવા લાકડાના ટુકડાઓ કૌંસ દ્વારા પસાર કરવામાં આવે છે જે માથાના તણાવને વધારવા અથવા ઘટાડવા માટે બંને બાજુ ખેંચી શકાય છે. જમણા માથા ઊંચા પીચમાં રાખવામાં આવે છે અને ડાબા માથાને નીચા પીચમાં રાખવામાં આવે છે. તે બંને બાજુએ હાથ, આંગળીઓ, નખ અને પામના ભાગ દ્વારા ત્રાટક્યું છે. સાધનની શેલ પર એક મેટલ રીંગ એકવાર ટેપ કરવામાં આવે છે.
ડફ
ડફ એ રિમ સમુહનો મહત્વપૂર્ણ લોક વાદ્ય છે. તે એક ખુલામા વપરાતુ સાધન છે અને મુખ્યત્વે લોક નૃત્ય સાથે તેનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. ડફમાં લાકડાના ખુલ્લા ગોળાકાર ફ્રેમનો સમાવેશ થાય છે જે એક બાજુ પર ચામડાથી ઢંકાયેલી હોય છે. ડફનો વ્યાસ ત્રણ ઇંચથી ત્રણ ફુટ સુધીનો હોય છે. ડફ હાથ અથવા લાકડાની દાંડીઓ વડે વગાડી શકાય છે. ડફ, હોળો, મોહરમ, વરધોળા જેવા ઘણા ઉત્સવના પ્રસંગોએ વગાડવામા આવે છે.
ડમરુ
ડમરુની ઉત્પત્તિ મહાન પ્રાચીનકાળને આભારી છે અને ભારતીય પૌરાણિક કથાઓમાં તેનું મહત્વ વિદ્વાનો દ્વારા ઉલેખ કરવામાં આવ્યો છે. હિન્દુ પૌરાણિક કથાઓમાં ડમરુ ભગવાન શિવ સાથે સંકળાયેલા છે. એવું કહેવાય છે કે ભગવાન શિવાએ તાડવ નૃત્ય સમયે ડમરુ વગાડયું હતું. પ્રાચીન શિલ્પોમાં ડમરુને શિવ નારાજાના લક્ષણ તરીકે પણ રજૂ કરવામાં આવે છે.
ડમરુનો આકાર કલાક-ગ્લાસ જેવો હોય છે. તેની લંબાઇ છ ઇંચ થી એક ફુટ સુધીની હોય છે. સાધનનો ભાગ લાકડાની કલાક-ગ્લાસના આકારના શેલથી બનાવવામાં આવે છે જેમાં બે ચામડાની પરત છેડે લગાવેલા હોય છે, જે સુતરાઉ દોરડા અથવા પાતળા દોરા દ્વારા બાંધવામા આવે છે. ધાતુ અથવા કૉર્કની એક નાની બોલ દોરા સાથે જોડાયેલી હોય છે જે બે હેડને જોડતા કૌંસ પર ડ્રમના સાંકડા કમરની ફરતે બંધાયેલી હોય છે.
ભક્તિભાવ અને ધાર્મિક લોક સંગીત માટે ડમરુનો ઉપયોગ થાય છે. સામાન્ય રીતે, તેનો ઉપયોગ સપેરા , જીપ્સી અને જાદુગરો દ્વારા થાય છે.
વાંસળી
વાંસળી એ વુડવિંડ પરિવારનો સંગીત વાદ્ય છે. અન્ય વુડવિંડ ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટ્સથી વિપરીત, વાંસળી એક બેહદ પવનનું સાધન છે જે રીડનો ઉપયોગ કરવાને બદલે ધારની સામે હવાના પ્રવાહમાંથી અવાજ ઉત્પન્ન કરે છે.
ઘડો અથવા ઘાઘર
ઘડો એ સરેરાશ કદના માટીના તળિયા વાળુ વાસણ છે. ઘાઘર તરીકે ઓળખાતી વિશિષ્ટ જાત એક મોટી વાસણની બાજુઓ પર લપેટી અને ટૂંકા ગરદન ધરાવે છે. ઘડો અથવા ઘાઘર જેવા માટીનો વાસણનો સંગીત માટેના સાધન તરીકે ઉપયોગ કરવામાં આવે છે, ખાસ કરીને તેની રચના નિષ્ણાત કુંભાર દ્વારા કરવામા આવે છે, અને તેને નાજુક જાડાઈ પર દબાવવામાં આવે છે.
ઘડો અથવા ઘાઘર એ એરિથમિક સાધન છે. ટીલ્સની વિવિધ બાજુ બાજુની દિવાલો પર અને વાસણના મોં પર બીજી બાજુ ગોઠવાય છે. પરંપરાગત રીતે, ઘડો અથવા ઘાઘર, સુરેન્ડોના સાથે વગાડવામાં આવે છે.
ખંજરી
આ વિવિધ કદમાં બનેલા લાકડાના ડ્રમ જેવા સાધન છે.
મંજીરા
મંજીરા મેટલ ક્લૅપર શ્રેણીમાં સૌથી નાનું છે. તે એક નાના અને ઊંડા ધાતુના ઝીંગા છે, જે કાંસ્ય અથવા પિત્તળની બનેલી હોય છે.
નગારા અથવા નોબત
તેઓ જૂની નોબત (નવ સાધનોના પરંપરાગત સંગીત વાદ્ય છે) ના કેટલ્ડ્રમ્સ છે. ભારતમાં તેના જેવું વાદ્ય કે જેનું નામ નાગડા અથવા નાગરા તરીકે સામાન્ય ઓળખાય છે અને તે સામાન્ય રીતે શહેનાઇ સાથે વગાડવામાંઆવે છે.
નાગફણી
નાગફણી પીતળ અથવા કાંસાની બનેલી સામાન્ય પોલા આકારી પાઇપ છે. આ પાઇપનો આકાર લોક નૃત્ય અને ગાયન સાથે સુસંગતતા રીતે વપરાય છે. નાલ એક બાજુ પર લાંબા નળાકાર બે સામનો ડ્રમ ટેપ રિંગ છે. રીંગ હેડ ચર્મપત્ર, આયર્ન ફાઇલિંગ સાથે ચોંટાડવામાં આવે છે, તે શરીર પર માઉન્ટ કરવામાં આવે છે અને બંને બાજુએ હૂપ્સ દ્વારા રાખવામાં આવે છે અને દોરડાથી સજ્જ થાય છે. ડાબું માથું નિમ્ન પથ્થર છે અને અંદરથી પેસ્ટ કરવામાં આવે છે. ડાબા બાજુના સાંકડી માથા અને ચર્મપત્રને પકડી રાખવાની તેની પદ્ધતિ ડ્રમને તેજસ્વી અને સ્પષ્ટ સ્વર આપે છે.